اعتیاد چیست؟ بخش اول

اعتیاد چیست؟ چه زمانی مصرف مواد تبدیل به بیماری می گردد؟

اعتیاد یک بیماری مزمن و پیشرونده است
که با وجود ایجاد مشکلات چشمگیر در حوزه فردی، خانوادگی، شغلی و اجتماعی،
فرد توانایی متوقف کردن مصرف را ندارد
به صورتی که در طول روز به علت مشغله فکری زیاد در ارتباط با تهیه و مصرف مواد،
علاوه بر اینکه زمان زیادی را صرف اینکار میکند
سایر امور زندگی بیمار نیز تحت الشعاع مواد قرار می گیرد.

آیا مصرف تفننی مواد هم بیماری محسوب می شود؟

بر اساس تعریف بالا مصرف مواد زمانی بیماری محسوب میگردد
که فرد توانایی توقف مصرف مواد را ندارد و عمده وقت، هزینه و توجه اش نیز معطوف به مواد شده است
به صورتی که در امور فردی، خانوادگی، شغلی و اجتماعی با مشکل جدی مواجه شده است.

تحقیقات علمی نشان میدهد که مصرف مواد به علت ایجاد تحمل و محرومیت در بدن
امکان مصرف تفننی را از فرد میگیرد و بعد از مدت کوتاهی به مصرف مداوم تبدیل می شود.
مثل این ست که به فرد دستور دهید با وجود دیدن لیمو و استشمام بوی لیمو از ترشح بزاق دهانش جلوگیری نماید.

مصرف تفننی مواد ورود بلاشک به بیماری اعتیاد است.

اعتیاد چگونه ادامه پیدا می کند؟

دو مفهوم بسیار مهم در اعتیاد که علاوه بر تداوم بیماری، مانع از توقف مصرف مواد می شوند مفاهیم تحمل و محرومیت است.

تحمل: به میزان مواد یا دارو اشاره دارد که فرد در طول مصرف مداوم آن ماده یا دارو به نشئگی اوایل مصرف نمی رسد
و برای اینکه بتواند نشئگی مناسبی را تجربه نمایند
یا به حالت عادی برگردد مجبور است دوز بیشتری از آن ماده یا دارو را مصرف کند.

بسیاری از بیماران با این استدلال اضطراب خود را کاهش می دهند
که می توانند مصرف خودشان را در همین اندازه نگه دارند
و حتی تعداد دفعات مصرف را هم مدیریت کنند
اما وقتی از آنها میپرسیم که چطور شد نتوانستند مدیریت کنند همگی پاسخی مشخص دارند
“میخواستیم اما نمیشد“

چرا بیماران بعد از مدتی ماده مصرفی خودرا تغییر می دهند؟

در مصارف طولانی مدت و سنگین مواد یا دارو فرد به میزان دوز بسیار بالایی می رسد
که آن ماده توانایی ایجاد نشئگی در بیمار را ندارد
در این شرایط معمولا بیماران به سمت مصرف ماده ای قوی تر روی می آورند.
بدین صورت که بیمار از تریاک به سمت مصرف هرویین یا شیشه می رود.

طبق تحقیقات صورت گرفته در خصوص چرخه مصرف مواد
مشخص شده که معمولا مصرف کنندگان چرخه ثابتی در مصرف مواد و تغییر ماده مصرفی دارند
بدین شکل که فرد در دوره نوجوانی با سیگار شروع می کند
و بعد از مدتی ماده مصرفی خود را به ماده مخدر (مثل تریاک) تغییر می دهد
معمولا چندین سال ماده مصرفی غالب مخدر است
و بعد از مدتی ماده مصرفی به هرویین یا شیشه تغییر می کند.

البته تعداد قابل توجهی از مصرف کنندگان هم از ابتدا با شیشه یا هرویین شروع می کنند
که طبیعتا آسیب های بیشتری را نیز تجربه می کنند.

بعضا مشاهده می شود بیماری که تمایلی به تغییر ماده مصرفی خود ندارد
و میزان دوز مصرفی هم جوابگوی حالات وی نیست،
اقدام به ترک محدود مواد می کند تا بتواند با مصرف مجدد مواد اثرات قبلی را تجربه کند
بنابراین تعداد زیادی از این دست بیماران را در کمپ ها می بینید که دوره درمان بیشتر از سه هفته را نیز ثبت نمی کنند
و به محض خروج از کمپ اقدام به مصرف مواد می کند.

بسیاری از بیماران وحشت زیادی از علایم ترک دارند و حاضرند هر اتفاقی را تجربه کنند الا علایم ترک.

محرومیت:

به مجموعه علایمی اشاره دارد که فرد بعد از قطع مصرف مواد و رسیدن زمان مصرف، آنها را تجربه می کند
و در موادهای مختلف متفاوت است
به طور مثال در مواد مخدر (تریاک، هروئین) فرد دردهای عضلانی شدید، آبریزش بینی، اسهال و استفراغ و … را تجربه می کند
یا در مواد محرک مثل شیشه فرد حملات اضطراب یا افسردگی شدید را تجربه می کند.
این علایم به قدری دردناک هستند که فرد برای مواجه نشدن با انها معمولا توانایی توقف مواد را در خود نمی بیند
و ترجیح میدهد که مصرف مواد را ادامه دهد یا درمان را نصفه رها کند.

البته لازم به توضیح می باشد که علایم محرومیت مدت زمان زیادی ادامه پیدا نمی کند
و بعد از مدت کوتاهی بدن توانایی تطبیق با شرایط بدون مواد را پیدا می کند.

ذهن تنها قسمتی از بدن است که توانایی تطبیق با شرایط بدون مواد را ندارد.
که در یادداشت جداگانه ای به آن پرداخته خواهد شد و در بخش درمان هم به روش های مواجه با آن پرداخته خواهد شد.

بنابراین دو مورد از عمدترین دلایل ادامه مصرف و شکست درمان بیماران اعتیادی روشن شد.

بسیاری از خانواده ها زمانی که به درمان مراجعه می کنند
و خواستار کمک جهت ورود بیمارشان به درمان هستند
تاکید دارند که نمی توانند بیمار خود را درک کنند
که چرا به این اندازه از ترک مواد هراسناک هست و درمان را شروع نمی کند و یا درمان را نصفه رها می کند؟

به منظور درک بیشتر فرایندهای روانشناختی، رفتاری و هیجانی اعتیاد
یک عادت منفی از خودتان را به یاد بیاورید که قبلا اقدام به تغییر آن کرده اید
(مثل کاهش وزن، شروع کردن یک رشته ورزشی، محدود کردن استفاده از گوشی و ..)
و به سوالات زیر پاسخ دهید قبل از شروع تغییر و حین ایجاد تغییر:

چه افکاری داشتید؟
و این افکار، شما و تغییر رفتارتان را چگونه قضاوت و پیش بینی میکردند؟

چه حسی داشتید؟
شدت آن حس چگونه بود و با گذر زمان چه تغییری میکرد؟

و در نهایت به یاد بیاورید که چگونه تغییر را رها کردید و به حالت اولیه برگشتید؟

اگر به این سوالات با دقت پاسخ داده باشید
الان میتوانید فرایندهای روانشناختی، رفتاری و هیجانی بیماری اعتیاد را بیشتر درک کنید.

البته این توضیح صرفا برای درک بیشتر چالش های بیماری اعتیاد بود
و نباید به عنوان دلیلی بر ادامه مصرف مورد سوء استفاده قرار گیرد
چون روش های مبتنی بر پژوهش های علمی،
ثابت می کنند که فرد با یادگیری مهارت های لازم و طی کردن فرایند درمانی مناسب
می تواند پاکی طولانی مدتی را تجربه نماید.

آیا اعتیاد درمان قطعی دارد؟

علاوه بر مفاهیم تحمل و محرومیت
دو نکته بسیار مهم دیگری که در تعریف اعتیاد وجود دارد
مفاهیم مزمن و پیشرونده بودن اعتیاد است.

مزمن بودن اعتیاد:

اشاره به این دارد که
اگر فردی در طول یک سال به صورت مداوم به مصرف خود ادامه دهد
به علت تغییرات شناختی و نورولوژیکی که در مغز بیمار شکل می گیرد درمان بیماری بسیار دشوار می شود
به صورتی که پژوهش های علمی نشان می دهد
بیماری اعتیاد مانند بیماری های مزمن جسمی (دیابت و فشار خون) درمان قطعی ندارد
و بیمار تا اخر عمر میبایست جلسات و برنامه درمانی خود را ادامه دهد. (در مطلب درمان بیشتر توضیح داده خواهد شد).

برخی از مواد همچون شیشه، ال اس دی، گل و … در کسانی که به لحاظ ژنتیکی آمادگی ابتلا به اختلالات سایکوتیک را دارند
می توانند علایم سایکوتیک پایدار ایجاد نماید.

پیشرونده بودن اعتیاد:

اشاره به این نکته دارد که به دلیل ایجاد تحمل در بدن، فرد مجبور است میزان ماده مصرفی خود را افزایش دهد
و به دنبال آن زمان و هزینه بیشتری را جهت تهیه، مصرف و توقف اثرات آن کند
بنابراین این عوامل باعث می شود که تمامی جنبه های زندگی بیمار از جمله خانواده، شغل، دوستان، تفریحات و سرگرمی، روابط بین فردی و …
تحت الشعاع مصرف مواد شود و هزینه های هنگفت زیادی را پرداخت نماید.

بنابراین اعتیاد به علت مزمن و پیشرونده بودن درمان قطعی ندارد
و فرد می بایست تا آخر عمر مراقبت های درمانی دریافت کند
و این تصور که با تعویض خون بیمار یا بستری سه ماهه در کمپ میتوانند بیماری را درمان کنند یک تصور غلط و نادرست از اعتیاد است.
خانواده ها تا زمانی که بیماری اعتیاد را به صورت کامل نشناسند،
دیدگاه مبتنی بر واقعیت را در خود ایجاد نکنند و روشهای درمانی درست را پیگیری ننمایند
توانایی مبارزه با این بیماری را نخواهند داشت و تنها دست آوردشان یاس و ناامیدی خواهد بود.

عوامل هشدار دهنده ابتلا به اعتیاد:

تشخیص به موقع علایم مصرف مواد در پیشگیری و درمان بیماری اعتیاد بسیار موثر است
این در حالی است که بسیاری از خانواده ها به علت نداشتن اطلاعات کافی در خصوص اعتیاد
و نشناختن علایم مصرف مواد توانایی تشخیص به موقع را ندارند
و به راحتی از کنار علایم مصرف مواد عبور می کنند
و زمانی متوجه بیماری اعتیاد می شوند که کار از کار گذشته است
و فرزند یا همسرشان در دام بیماری اعتیاد است.

بسیاری از خانواده ها به دلایل مختلفی علایم و نشانه های مصرف را به صورت آگاهانه نادیده می گیرند.

• مصرف سیگار به خصوص در نوجوانان
• تغییر آشکار در رفتار فرد به صورتی که با تاریخچه رفتاری فرد همخوان نیست:
  مثل پرخاشگری های مکرر، تحریک پذیری و زود عصبانی شدن، گوشه گیری،
  افزایش یا کاهش غیرمعمول انرژی، افزایش یا کاهش اشتها، افزایش یا کاهش خواب،
  کاهش چشمگیر حضور در مهمانی ها و کناره گیری از جمع، انجام رفتارهای تکانشی
• دروغگویی های مکرر
• تغییرات خلق به صورتی که با تاریخچه هیجانی فرد همخوان نیست:
  مثل مهربان شدن، ولخرج شدن، بی عاطفه شدن یا عاطفه سطحی، بی تفاوتی،
  بی حوصلگی، خستگی، زیاد حرف زدن،
• تغییرات واضح در ظاهر:
  مثل آشفتگی در لباس پوشیدن، رعایت نکردن نظافت شخصی، تغییر رنگ صورت،
  لب ها و دور چشم، قرمزی چشم، زرد شدن نوک انگشتان
• ایجاد مشکل در محل کار یا مدرسه
• غیبت بی دلیل از محل کار یا مدرسه
• افزایش بی دلیل و بی رویه هزینه های فرد

در صورتی که هر کدام از این نشانه ها را در فرزند یا همسرتان دیدید با جدیت بیشتری مساله را دنبال کنید.

حسین امیری طلب

رواندرمانگر و عضو سازمان نظام روانشناسی ایران